|
Gertruda
(ok.1025 -1108) ksiezna z rodu Piastów, córka króla Polski Mieszka II Lamberta i Rychezy, wnuczka Boleslawa Chrobrego, siostra Kazimierza I Odnowiciela i Ryksy (?). Ojciec Gertrudy slynal ze swego wyjatkowego wyksztalcenia, a matka, córka palatyna renskiego Erienfrieda Ezzona, wnuczka cesarzowej Teofano i siostrzenica cesarza Ottona III, wychowana w tradycji ottonskiej i bizantynskiej, w niczym mu nie ustepowala. Imie, do tej pory nie notowane w Polsce, dla córki prawdopodobnie wybrala królowa na czesc swietej, czczonej szczególnie w kregach karolinskich.
Gertuda przyszla na swiat albo w Krakowie albo w Gnieznie i miala zaledwie kilka lat, kiedy Bezprym sprowokowal w kraju bunt, Jaroslaw kijowski napadl na Grody Czerwinskie a cesarz zagarnal Luzyce i Milsko. Ojciec w 1031 utracil wladze, opozycja zmusila go do opuszczenia ojczyzny a rzady objal Bezprym. Matka zostala zdana na laske uzurpatora. Mozliwe, ze jej koligacje z dworem cesarskim uratowaly jej zycie, zostala wygnana z Polski, wyjechala do Niemiec zabierajac ze soba syna, córki i najmlodsza córke Boleslawa Chrobrego Matylde, która byla niewiele starsza od Gertrudy. Konrada II przygarnal uchodzców i tak piastowscy potomkowie znalazli sie na cesarskim dworze w Merseburgu.
Ówczesnym zwyczajem, jak tylko osiagnely odpowiedni wiek, trzy piastówny wyjechaly na kilka lat do zenskich klasztorów benedytktynskich, najprawdopodbniej do tych, w krórych kseniami byly siostry Rychezy (Adelajda, Teofoano, Helwiga, Matylda, Ida i Zofia), tam pobieraly nauki odpowiednie do ich rangi i przyszlych obowiazków.
Mniej wiecej w rok po wyjezdzie Mieszko II powrócil do kraju, ponownie zjednoczyl panstwo i rzadzil nim do swej przedwczesnej smierci w 1034, królowa Rycheza do Polski nigdy nie wrócila. Wladze objal po nim dziewietnastoletni Kazimierz I Odnowiciel, ale Polska pograzyla sie znowu w chaosie, w 1037 ksiaze zostal wygnany przez zbuntowanych moznych. Ksiaze czeski Brzetyslaw I najechal, zlupial i spustoszyl Gniezno i Poznan (wywiózl m.in. relikwie sw. Wojciecha). W 1039 dzieki wydatnej pomocy cesarza Henryka III oraz ksiecia kijowskiego Jaroslawa Madrego Kazimierzowi udalo sie powrócic do kraju i ponownie objac rzady. W tym czasie Gertruda przebywala jeszcze Niemczech.
Ok 1040 Kazimierz ozenil sie z Dobroniega Maria, przyrodnia siostra Jaroslawa Rurykiewicza. W trzy lata pózniej wydal, dwudziestoletnia wówczas Gertrude, za bratanka swej zony, ksiecia litewskiego Izaslawa. Para osiadla najpierw na Turowie, pózniej na Nowogrodzie. Z tego zwiazku przyszlo na swiat trzech synów: Piotr-Jaropelk, Mscislaw i Swietopelk-Michal i córka nieznanego imienia. W 1054 zmarl Jaroslawa Madry, para ksiazeca przeniosla sie do Kijowa a Izaslaw przyjal po ojcu tytul Wielkiego Ksiecia Litewskiego. W 1058 zmarl Kazimierz I Odnowiciel, wladze po nim przejal jego pierworodny syn Boleslaw II Szczodry (Smialy). W 1063 zmarla matka Gertrudy królowa Rycheza.
Gertruda przebywala w Kijowie do 15 wrzesnia 1068, wzmianuje o tym Latopis Nestora. Izaslaw poniósl porazke w walkach z Polowcami, kijowianie wszczeli bunt i zmusili ksiazeca rodzine do opuszczenia miasta. Zbiegowie znalezli schronienie w Polsce. Boleslaw Smialy, ruszyl na Kijów i wprowadzil ponownie Izaslawa i ciotke na tron. Po czterech latach jednak sytuacja sie powtórzyla, 22 marca 1073 Izaslaw z zona i synem Piotrem-Jaropelkiem musial uciekac do Polski. Tym razem jednak bratanek nie kwapil sie z pomoca, uklady polityczne ulegla zmianie, Boleslaw mial inne plany. Ksiazeca para pospieszyla wiec do Niemiec, do Moguncji, szukac pomocy u Henryka IV. Gertuda miala rozlegle znajomosci i koligacje, matka jej byla przeciez siostrzenica i wnuczka dwóch cesarzy, Ottona III i Ottona II a u Konrada II goscila przez lata.
Syn Gertrudy, Jaropelk-Piotr, w jakis czas pózniej wyruszyl do papieza z prosba o interwencje. Grzegorz VII nakazal Boleslawowi udzielic pomocy ciotce w powrocie na Rus. Ksiaze nie mógl odmówic papiezowi i 15 lipca 1077 Gertruda powrócila wraz z mezem i synem do Kijowa, przy okazji Boleslaw przylaczyl do Polski na nowo Grody Czerwienskie. Rok pózniej 3 pazdziernika 1078 Izaslaw zginal w walkach dynastycznych. Po smierci meza ksiezna osiadla wraz synem Jaropelkiem we Wlodzimierzu Wolynskim. W 1084 Jaropelk utracil wladze i zbiegl do Polski, Gertruda zostala uprowadzona przez Wlodzimierza Monomacha do Kijowa. 22 listopada 1086 roku Jaropelk zostal skrytobójczo zamordowany, co musialo byc strasznym ciosem dla Gertrudy. W 1093 drugi syn Gertrudy Swiatopelk objal tron kijowski. W 1103 jego córka Zbyslawa zostala wydana za maz za Boleslwa Krzywoustego. 4 stycznia 1108 Gertruda zmarla przezywszy ponad osiemdziesiat lat. Jest to pierwsza Piastówna o której zachowaly sie wzmianki w kronikach.
Psalterz Gertrudy
Gertruda pozostawila po sobie lacinski modlitewnik zwany Modlitewnikiem Gertrudy, jest to pergaminowy kodeks skladajacy sie z dwóch zszytych w XI w. ze sobe czesci, pierwsza zwana Folia Gertrudiana powstala za zycia Gertrudy, druga, starsza Psalterium Egberti to psalterz spisany dla arcybiskupa Trewiru Egberta w latach 977-993. Calosc zostala w XVIII w. oprawiona w skóre.
Psalterz Egberta przywiozla do Polski królowa Rycheza i podarowala go córce jako jeden z darów slubnych. W latach 1068/1069 zostal do psalterza dolaczony kalendarz powstaly prawdopodobnie w Krakowie w czasie ucieczki pary ksiazecej z Kijowa. W latach 1078-1087 dodano do niego jeszcze piec miniatur, wsród których znajdue sie podobizna Gertrudy i 96 modlitw. Niektóre sa bardzo osobiste i wyrazaja obawy ksieznej o zycie i zdrowie rodziny, jak np: "Modlitwa do Matki Bozej za syna Jaropelka-Piotra" i "Modlitwa do Chrystusa", inne odnosza sie do jej trosk o papieza i o kosciól, w którym w 1054 dokonala sie schizma. Gertuda jest dobrze zorientowana w sytuacji politycznej i religijnej swojej epoki i zdecydowanie opowiada sie za ponownym zjednoczeniem kosciola. Z pewnoscia musiala byc kobieta wybitna o nieprzecietnej i silnej osobowosci.
W 1103 roku wnuczka Gertrudy Zbyslawa, córka jej najmlodszego syna Swietopelka zostala wydana za maz za osiemnastoletniego ksiecia Boleslawa Krzywoustego. Stara ksiezna ofiarowal jej w prezencie slubnym psalterz, który kiedys dostala od matki. Tym sposobem modlitewnik powrócil na dwór Polski i z kolei przeszedl na wlasnosc drugiej zony Krzywoustego Salomei, hrabianki Bergu. Pózniej trfil ponownie na Rus jako wlasnosc innej Gertrudy, córki Boleslawa Krzywoustego, nastepnie dostala go trzecia Gertruda, hr. Andechs, królowa wegierska, az wreszcie przechodzac z rak do rak trafil do muzeum w Cividale del Friuli w pólnocnych Wloszech, dlatego zwany jest tez kodeksem z Cividale.
Rekopis jest bogato iluminowany, posiada liczne dopisy i noty historyczne zwiazane z dziejami Polski i Wegier. Pierwszym dzielem literackim napisanym reka polska jest modlitewnik Gertrudy a nie jak popularnie sie uwaza "Kronika" Kadlubka.
--------------------------------------------------------------------------------
bibliografia:
Piastówny i zony Piastów Jadwiga Zylinska
Piastowie. Leksykon biograficzny pod red. S. Szczura i K. Ozoga
Pisarki polskie epok dawnych praca zbiorowa
artukul "Modlitewnik Gertrudy Mieszkówny" Malgorzata Elzanowska
Modlitwy ksieznej Gertrudy z "Psalterza Egberta" w Cividale, tlum. i oprac. B. Kürbis, Kraków 1998.
K. Górski Zarys dziejów duchowosci w Polsce, Kraków 1986,
Borkowska Grazyna, Czerminska Malgorzata, Phillips Urszula
Pisarki polskie - Od sredniowiecza do wspólczesnosci - Przewodnik
Wyd: Slowo / Obraz Terytoria 2000
T. Michalowska
Ego Gertruda. Studium historycznoliterackie
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 2001 r.
linki:
Gertruda
internetowa encyklopedia "Wiem" Onet.pl
Gertruda
internetowa encyklopedia pwn.pl
Literatura staroplska
MODLITWY GERTRUDY MIESZKÓWNY
Gertruda Mieszkówna (ok. 1025-1108) byla córka Mieszka II i Rychezy. Wychowywala sie w jednym z niemieckich klasztorów benedyktynskich. Wydana za maz za ksiecia ruskiego Izjaslawa, wiekszosc zycia spedzila na Rusi. Z mezem dzielila tragiczne losy wygnania, przezyla tez smierc dwóch swoich synów. Brzemie losu sklonilo ja do utrwalenia dramatycznych stanów duszy w lacinskich, pisanych ozdobna proza modlitwach. Gertruda ukladala je sama lub tez, co bardziej prawdopodobne, z pomoca zaufanego kapelana. Modlitwy te zostaly wpisane do kodeksu zawierajacego takze tzw. Psalterz trewirski z X wieku; obecnie zabytek ten nosi w calosci miano Kodeksu Gertrudy. Najbardziej osobistym dzielem pierwszej prawdopodobnie autorki polskiej sa modlitwy w intencji umilowanego syna Jaropelka-Piotra, pelne matczynej troski i leku o jego zycie.
Modlitwa do Chrystusa
Chryste, najwyzsza mocy Boga, majestacie niepodzielny w jednosci, cala trescia modlitwy mojej wzywam imienia Twojego swietego: wysluchaj mnie, gdy serce wraz ze mna oplakuje i uznaje grzechy, uczynki oraz zbrodnie mysli wyznaje; zlam, Panie, podstepy diabelskie, udaje bowiem wargami i sama mowa chwyta w niewole. Wejrzyj Panie na me lzy blagalne, a gdy lez braknie, zlej na mnie odpuszczenie Twej tkliwosci, strzez we mnie wiary bez zmazy i pogódz mnie zawsze w pokoju z bliznimi, owoce Twe Chleba i Wina z wlasciwa hojnoscia rozdaj; przed Toba uchylam karku, przed Toba upadam na kolana, Ciebie wyznaje Panem Bogiem, zes jest jeden w Trójcy Swietej; zlam Panie moc nieprzyjaciól naprzeciw mnie, wybaw mnie od niebezpieczenstw, chron mnie we wszelkich sprawach i oskarzeniach, bron mnie chora i zlozona niemoca, i pozwól, by to, czego dopelnic nie moglam, bylo jakby dopelnione.
Modlitwa do Matki Bozej za syna Jaropelka-Piotra
Swieta Mario, Dziewico wieczna, przez umilowanie Syna Bozego, który Cie umilowal aby Cie wyniesc ponad chóry anielskie:
Wysluchaj mnie i módl sie za jedynego syna mego Piotra.
Swieta Mario, wspieraj go i wstaw sie za nim: aby Bóg uwolnil go i strzegl od wszelkiego zlego i od wszelkiego niebezpieczenstwa, i od wszelkich trudnosci i utrapien,
Swieta Mario, Dziewico dziewic, wspieraj go,
Swieta Mario, Pani i Królowo calego swiata, wspieraj go,
Swieta Mario, nadziejo nedzarzy, módl sie za nim i wspieraj bardzo smutnego i ogarnietego lekiem,
Swieta Mario, najdobrotliwsza pociecho uciekajacych sie do Ciebie, wspieraj go i módl sie za grzechy i zaniedbania jego,
Swieta Mario, wysluchaj, prosze, mnie nedzna, która sie do Ciebie uciekam, by jedyny syn mój odczul Twa pomoc, on, który sie udaje do Twego wsparcia, Swieta i chwalebna, najmilsza Bogu ze wszystkich niewiast...
*Pierwodruk: K. Górski, Zarys dziejów duchowosci w Polsce, Kraków 1986, s. 30-32; przedruk w: Zrozumiec sredniowiecze, oprac. R. Mazurkiewicz, Tarnów 1994.
Generated by GreatFamily 1.1 - FREEWARE